यदैव विश्वधर्ममहासंसदं श्रीमान् विवेकानन्दोऽलञ्चकार, ततः प्रभृति तदीया यशोवल्लरी प्रतिदिशं प्रससार। अत एव तस्यामेरिकाभुवो नानानगरेषु तद्व्याख्यानानां प्रबन्धा आयोजयाम्बभूविरे।
तदीयमुपदेशामृतमास्वादयितुकामः सभ्यजनौघः समवासरत्। परं जडवादकर्कशेषु केषाञ्चित् पाश्चात्त्यानां हृत्सु तं प्रति संशयाङ्कुरोऽपि प्रादुरभूत्। अत एव ते तं सभान्तरालेषु बहुविधान् प्रश्नान् पप्रच्छुः। अथैकस्मिन् प्रवचनावसरे स महात्मा व्याजहार - 'येन नाम तत्त्वस्य साक्षात्कारोऽधिगतः स्यात्, स बाह्यावस्थासु सर्वथा वीतरागस्तिष्ठेत्। न खलु तं काचिदपि विपद्वा सम्पद्वा स्वपदात् प्रच्यावयेत्' इति। तदेतदाकर्ण्य श्रोतृवर्गस्य चेतसि न विश्वासो रुरोह। अतस्ते तस्य महात्मनः सत्यवादितां परीक्षितुं निश्चिक्युः।
अथान्येद्युस्तैस्तस्य व्याख्यानमेकमायोजयाम्बभूवे। तदर्थं समुच्छ्रिता दारुमयी वेदिका विरचिताभूत्, या चान्तःसुषिरा बभूव। तस्याश्चोपरि आसन्दाद्युपकरणानि सम्यक् न्यधीयन्त। यथाकालं स मुनिः प्रवचनं वक्तुमुपचक्रमे। तस्यामोजस्विन्यां वाग्धारिण्यां प्रवहन्त्यां स व्याख्याने तथा तन्मयो बभूव यथा बाह्यप्रपञ्चं सर्वथा विसस्मार। अत्रान्तरेऽकस्माद् दिशो बधिरयन् स्फोटकानां महानादो जज्ञे। सभामभितोऽपि कतिपयेषु स्थानेषु वह्निज्वालायुतानि स्फोटनानि समदृश्यन्त, मञ्चस्याधस्तादपि च भीषणः कश्चन निर्घातः शुश्रुवे।
तमाकस्मिकं स्फोटनिर्घोषमाकर्ण्य श्रोतृवर्गो भृशमुद्विविजे, परं स मुनिपुङ्गवस्तु निवातनिष्कम्पप्रदीपशिखावद् अविचलचित्तः स्वप्रवचनप्रवाहं नान्वरौत्सीत्। अचिरेणैव च सभा पुनः प्रशान्तिं जगाम, कार्यक्रमश्च निर्व्यूढः परिसमाप्तिमगमत्। एतस्मिन् सकलेऽपि कोलाहले तस्य यतेराननारविन्दे न भीतेर्वा चिन्ताया वा कापि रेखालक्ष्यत। तस्य तादृशमक्षोभ्यं धैर्यमवलोक्य आयोजकाः परं विस्मयं जग्मुः।
व्याख्यानस्य पर्यवसाने च ते तं यतिवरमुपगम्य साष्टाङ्गं प्रणिपत्य व्याजह्रुः - 'भगवन्, त्वदीयां स्थितप्रज्ञतां परीक्षितुकामैरेवास्माभिरेष कृत्रिमः स्फोटविभ्रमः सञ्चारितोऽभूत्। भवांस्तु साक्षात् स्थितधीरिवाकम्प्योऽतिष्ठत्। त्वदीये वचसि कर्मणि च यदद्वैतं विराजते, तदद्य नयनगोचरमकार्ष्म वयम्। सत्यस्य साक्षाद्दर्शनमद्य नो जातम्। तत्क्षम्यतामयमस्माकमविनयः' इत्युक्त्वा ते तस्य क्षमामयाचिषत। तेषामेतद् वचो निशम्यापि तस्य महात्मनो वदनारविन्दे सैव सहजमधुरा स्मितचन्द्रिका व्यद्योतिष्ट, या सर्वदा तत्र विलसति स्म।